Μάρτιος 1987: Αφιέρωμα στον ιστορικότερο χιονιά του 20ου αιώνα

"Μάρτης, γδάρτης και παλουκοκαύτης"  Ένα από τα πολλά, εμπειρικά  συμπεράσματα της "λαϊκής μετεωρολογίας", κατασταλάγματα καιρικών βιωμάτων αιώνων, από τη ζωή και τη δουλειά στους κάμπους, στα βουνά και στις θάλασσες. Και δεν είναι λίγες οι φορές που αυτό το γνωμικό επαληθεύεται. Επειδή οι ταχύτητες των ανώτερων δυτικών ανέμων εξαρτώνται σε πλανητική κλίμακα από τις θερμοκρασιακές αντιθέσεις Βορρά - Νότου και οι τελευταίες περιορίζονται καθώς μπαίνει η Άνοιξη (λόγω του ταχύτερου ρυθμού θέρμανσης της αρκτικής ζώνης σε σύγκριση με τα μεσαία γεωγραφικά πλάτη), ο πολικός αεροχείμαρρος επιβραδύνεται και γίνεται έτσι ευκολότερη η χαλαρή, μεσημβρινή κυκλοφορία, που οδηγεί στην αποκοπή θερμών (ψυχρών) μαζών από την τροπική (πολική) δεξαμενή τους και στην παραμονή τους, συχνά για μεγάλο διάστημα, πάνω από τις ίδιες περιοχές. Όπως έχει γράψει χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Ζιακόπουλος, η μεσημβρινή κυκλοφορία είναι "η ελπίδα των Σκανδιναβών για χειμωνιάτικες λιακάδες και των κατοίκων της Μεσογείου για χιονιάδες". 

Ωστόσο, η ψυχρή εισβολή του Μάρτη του 1987, με την εκτός εποχής ένταση και διάρκεια που τη χαρακτήρισε, υπερέβη κατά πολύ τις νόρμες της λαϊκής μετεωρολογίας αλλά και της επιστημονικής κλιματολογίας και θα μείνει στην ιστορία ως ένα σπανιότατο, εξαιρετικά ακραίο καιρικό γεγονός, σχεδόν αδύνατο να επαναληφθεί, όχι σ΄αυτές τις διαστάσεις τουλάχιστον. 

Για εμάς, τους καιρόφιλους εκείνων των χρόνων, φυσικά χωρίς πρόσβαση σε χάρτες και δορυφορικές εικόνες, με πενιχρές μετεωρολογικές γνώσεις και μόνη συντροφιά ένα βαρόμετρο, ένα θερμόμετρο στο μπαλκόνι και τα τηλεοπτικά δελτία καιρού και ειδήσεων, αλλά και για όλο τον κόσμο, που επί δέκα μέρες ξυπνούσε ακόμα και με παγετό και γύριζε από τη δουλειά απόγευμα με λιωμένο χιόνι, που πάγωνε τη νύχτα για να ανταμώσει ύστερα με άλλο χιόνι, όλα όσα τότε ζήσαμε ήταν, τουλάχιστον για εμάς τους Αθηναίους, μια πρωτοφανής καιρική τρέλα! Μια περιπέτεια, γοητευτική για τους λάτρεις του χιονιού, αλλά μάλλον δυσάρεστη για τους περισσότερους συμπολίτες μας. "Απολυόμενος" φαντάρος τότε, αναρρώνοντας στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο μετά από μια απλή επέμβαση, δεν δίστασα να φύγω "σκαστός" ένα βράδυ, υποκύπτοντας στον ...πειρασμό της χιονοθύελλας που λυσσομανούσε εκεί έξω! Ευτυχώς γλίτωσα τη φυλακή, εισπράττοντας μια γερή κατσάδα από τον αρχίατρο (αντισυνταγματάρχη) διευθυντή της πτέρυγας, και έτσι το απολυτήριο ήρθε στην ώρα του.

[Στις δημοσιεύσεις αυτού του ιστολογίου γίνεται συχνά ευρεία χρήση παραπομπών. Δηλαδή, κάποια επεξηγηματικά σχήματα, χάρτες, διαγράμματα, βίντεο και δημοσιεύσεις είναι προσβάσιμα μέσω αντίστοιχων συνδέσμων-links, που ανοίγουν σε νέα καρτέλα. Έτσι, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης ανακατευθύνεται κατά βούληση σε πρόσθετο "υλικό" και δεν επιβαρύνεται υπέρμετρα το σώμα της ανάρτησης.]

Πάμε λοιπόν 38 χρόνια πίσω, στα τέλη του Φλεβάρη του ΄87. 

Ένα κλειστό ανώτερο χαμηλό έχει σχηματιστεί στην περιοχή της Σκανδιναβίας–ΒΔ Ρωσίας και η συμπαγής πολική μάζα που οριοθετεί έχει αρχίσει να αποκόπτεται. Ένας μεγάλου πλάτους ατμοσφαιρικός κυματισμός την ωθεί στη συνέχεια προς τα Βαλκάνια, όπου και πάλι σταδιακά αποκόπτεται. Ο ψυχρός «εισβολέας» θα παραμείνει πάνω από την ευρύτερη περιοχή επί 15 και πλέον ημέρες (!). Ένθετοι αυλώνες μικρού μήκους προκαλούν διαδοχικές κυκλογενέσεις και κατά περιόδους ισχυρές χιονοπτώσεις σε περιοχές της Ιταλίας, σε μεγάλο μέρος των Βαλκανίων, στην Τουρκία και σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα μας.

1-18 Μαρτίου: Γεωδυναμικά ύψη στα 500 hPa, πιέσεις επιφάνειας και σχετική τοπογραφία (πάχος στρώματος) Η500-Η1000. Όσο χαμηλότερη η μέση θερμοκρασία στα πρώτα 5,5 περίπου χιλιόμετρα της ατμόσφαιρας, τόσο μικρότερο το πάχος στρώματος (χρωματική κλίμακα δεξιά).

Στη στάθμη των 500 hPa, οι ψυχρές μάζες που μεταφέρθηκαν από τη ΒΔ Ρωσία είχαν στην αφετηρία τους θερμοκρασίες ως και -48 βαθμών, αλλά κινούμενες προς την περιοχή μας θερμάνθηκαν. 

Κατά τις ραδιοβολήσεις του Ελληνικού, η ελάχιστη θερμοκρασία που καταγράφηκε στη συγκεκριμένη στάθμη ήταν -40 βαθμοί, ενώ στα 850 hPa, -11 βαθμοί.

(Πληροφορίες από σχετικό αφιέρωμα του Δ. Ζιακόπουλου, βλέπε παρακάτω)

Όπως συνάγεται από τους χάρτες Reanalysis του συνόλου δεδομένων ECMWF ERA5, η κορύφωση της χιονοκάλυψης και του πάχους του χιονιού φαίνεται να σημειώθηκε στις 12 με 13 του Μάρτη, (πρώτος χάρτης), εκτός της κεντρικής Μακεδονίας, που χιονίστηκε κυρίως κατά την έναρξη της ψυχρής εισβολής (δεύτερος χάρτης), με το μπάσιμο του βαλκανικού μετώπου.

Να διευκρινίσουμε ότι η εκτίμηση του ύψους χιονιού, προϊόν ενός πλήθους δεδομένων παρατηρήσεων από την παραπάνω βάση, επεξεργασμένων με τεχνικές αφομοίωσης (data assimilation) και modelling, είναι μόνο ενδεικτική.

Γιατί χαρακτηρίζουμε το χιονιά του 1987 ως τον ιστορικότερο του 20ού αιώνα; 

Λόγω της πολύ μεγάλης διάρκειάς του, λόγω του προχωρημένου της εποχής και λόγω της σχεδόν πανελλαδικής του εμβέλειας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το έστρωσε σε πεδινές περιοχές πολύ δύσκολες στο χιόνι, όπως για παράδειγμα στο Αγρίνιο, στη Σπάρτη, στα Κύθηρα, στην πεδιάδα της Μεσσηνίας. Μάρτη μήνα!

Αγρίνιο 

 

Σπάρτη, Αγ.Νίκων  Ήταν η πρώτη φορά που μέσα στην Σπάρτη τα σχολεία έκλεισαν λόγω χιονιού και η πόλη ήταν ντυμένη στα λευκά για μέρες.

Κύθηρα

Άρτα (φωτογράφος: Ηρακλής Γώγος)

Παράλιο Άστρος Κυνουρίας

Εύα Μεσσηνίας (υψόμετρο 41 μέτρα!)

Ένα γλαφυρό χρονικό του χιονιά από τον Αη Γιάννη Πηλίου, εδώ.

O Χρήστος Ντουντουλάκης γράφει στο ιστολόγιό του (όπου παραθέτει και μια σειρά από σχετικούς χάρτες καιρού):

«Μάρτιος αξέχαστος, μικρό παιδί του δημοτικού τότε. Είχα χάσει το λογαριασμό πόσες φορές το είχε στρώσει. Δεν ήταν λίγες οι φορές που ξεκίνησε να χιονίζει απογεύματα και την άλλη μέρα το πρωί ήταν όλα άσπρα. Πρωινά με παγετούς. Στα μπαλκόνια ήταν επικίνδυνο να περπατήσεις καθώς εύκολα μπορούσες να βρεθείς στο κενό με μια γλίστρα. Έπιανε πάγο σχεδόν η μισή επιφάνεια του μπαλκονιού μέχρι τα παράθυρα. Χιόνισε 11 μέρες μέσα στο πρώτο δεκαπενθήμερο στην Αθήνα! Αρνητικές ελάχιστες στο λεκανοπέδιο είχαμε για τουλάχιστον 10 μέρες!…»

Αθήνα, Πατήσια

Με βάση τα στοιχεία του μετεωρολογικού σταθμού ΕΑΑ του Θησείου, ο Μάρτιος του 1987 ήταν για την Αθήνα ο ψυχρότερος Μάρτιος των τελευταίων 150 ετών (βλέπε παρακάτω, Ζιακόπουλος). Αποτέλεσμα των ακραίων καιρικών συνθηκών ήταν οι μεγάλες καταστροφές στη γεωργική παραγωγή (κυρίως στις καλλιέργειες ελιάς και εσπεριδοειδών), την κτηνοτροφία και τις υποδομές (έσπασαν από τον παγετό σωλήνες ύδρευσης κ.λπ.) σε πολλές περιοχές της χώρας.

Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω διάγραμμα, με την διακύμανση της μέσης ημερήσιας θερμοκρασίας την περίοδο 1–14 Μαρτίου 1987, όπως καταγράφτηκε σε έξι μετεωρολογικούς σταθμούς των Βαλκανίων. Η πτώση 10°C ή και περισσότερο, δείχνει καθαρά την απότομη διείσδυση πολικού αέρα στην περιοχή (από: Monthly Weather Review 126, 11).

Ακολουθούν χάρτες Reanalysis από το σύνολο δεδομένων ECMWF ERA5, για το αρχικό στάδιο της ψυχρής εισβολής (3 - 5 Μαρτίου). Με λευκές γραμμές οι ισοβαρείς της επιφανειακής πίεσης (διακεκομμένες για τιμές < 1000 hPa), με τη σκίαση η ισοδύναμη δυνητική θερμοκρασία στα 850 hPa (θe,Theta-e, μέγεθος ανάλογο της θερμοκρασίας και της απόλυτης υγρασίας του αέρα), με μαύρες γραμμές οι ισοϋψείς στα 500 hPa, ενώ τα διανύσματα αντιπροσωπεύουν τον άνεμο στη στάθμη των 300 hPa, δηλαδή στο επίπεδο του αεροχειμάρρου. 

Δείτε το βίντεο σε πλήρη οθόνη για καλύτερη παρακολούθηση.

Το βαλκανικό μέτωπο συγκλίνει στο βόρειο Αιγαίο με μια (συγκριτικά) θερμή-υγρή γλώσσα, μέρος της νοτιοδυτικής ροής ενός προϋπάρχοντος κυκλωνικού πεδίου με κέντρο στο βόρειο Ιόνιο. Κέντρο χαμηλών πιέσεων σχηματίζεται τώρα μεταξύ Σποράδων και Λέσβου (στο 00:05), στην περιοχή εξόδου μιας σκάφης απορροής (diffluent trough), όπου ευνοείται η ανώτερη απόκλιση - κατώτερη σύγκλιση. 

Νωρίς το πρωί της 4ης Μαρτίου (σύμφωνα με τη δημοσίευση των Lagouvardos et al., στην οποία αναφερόμαστε προς το τέλος της ανάρτησης), σφοδροί βορειοανατολικοί άνεμοι, ταχύτητας 24 m/sec, και θερμοκρασία 1°C  καταγράφονται στο αεροδρόμιο της Λήμνου, την ίδια στιγμή που ένα πλοίο, σε μικρή απόσταση νοτιοανατολικά του νησιού, αναφέρει νοτιοδυτικό άνεμο 4 m/sec και θερμοκρασία 14 °C, ένδειξη της έντονης θερμοκρασιακής και ανεμολογικής ασυνέχειας που χαρακτήρισε το βαλκανικό μέτωπο κατά την κίνησή του πάνω από το Αιγαίο.

Η πολική μάζα εξακολουθεί την προέλασή της και, προς το μεσημέρι της 4ης Μαρτίου (στο 00:11), το βαλκανικό μέτωπο βρίσκεται πια στα νότια της χώρας, ενώ λίγες ώρες μετά (στο 00:13) φτάνει στην Κρήτη. Χιόνια κάνουν την εμφάνισή τους βόρεια της Αθήνας, ενώ τρεις ώρες αργότερα χιονόπτωση αναφέρεται και στο αεροδρόμιο του Ελληνικού. Η ισοϋψής των 5400 γεωδυναμικών μέτρων στα 500 hPa και ο πολικός αεροχείμαρρος έχουν αγκαλιάσει ολόκληρη τη χώρα και η κλασική, επιφανειακή ψυχρή αντικυκλωνική σφήνα (pressure ridge - thermal trough) κυριαρχεί πάνω από την ηπειρωτική χώρα, με τις χαμηλές πιέσεις να εντοπίζονται πια στο νοτιοανατολικό Αιγαίο και να μετατοπίζονται προς την Κύπρο.  

Για μια πιο καθαρή εικόνα των μετώπων και των επιφανειακών πιέσεων, παρουσιάζουμε επί πλέον, για το ίδιο χρονικό διάστημα, ακόμα δύο ακολουθίες χαρτών:

1. Τη θερμοκρασία στη στάθμη των 850 hPa και

2. Τη βαρομετρική πίεση στην επιφάνεια

Δείτε τα σε πλήρη οθόνη για καλύτερη παρακολούθηση.

Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τις καταγραφές του μετεωρολογικού σταθμού Ελευσίνας κατά το διάστημα 1-18 Μαρτίου 1987. Με επισήμανση οι θερμοκρασίες (μέση-μέγιστη-ελάχιστη), αριστερά και οι ημέρες χιονόπτωσης, δεξιά.

(Πηγή: https://en.tutiempo.net/climate/03-1987/ws-167180.html)

Ανοίγοντας τους συνδέσμους, βλέπουμε τους αντίστοιχους πίνακες για Τρίπολη, Λαμία και Λάρισα. 

Εννέα ημέρες ολικού παγετού σημειώθηκαν στην Τρίπολη, σε μια περιοχή επιρρεπή στις θερμοκρασιακές αναστροφές λόγω ακτινοβολίας, όπου στις 10 Μαρτίου το θερμόμετρο έδειξε -16 βαθμούς, τη χαμηλότερη τιμή που έχει καταγράψει ο σταθμός του αεροδρομίου της πόλης από την αρχή της λειτουργίας του (1965) ως σήμερα.  

Το χρονικό της κακοκαιρίας, ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της και μια αποτίμηση της προγνωστικής προσπάθειας. Από τον Δημήτρη Ζιακόπουλο:

http://ziakopoulos.blogspot.com/2017/03/1987-1.html

http://ziakopoulos.blogspot.com/2017/03/1987-2.html

Βίντεο από τη Λίμνη Ευβοίας:

από την Άνδρο:

από την Καλλιθέα Αττικής:

Τελευταίο, ένα εντυπωσιακό, παρά τη χαμηλή του ανάλυση, μεγάλης διάρκειας βίντεο από τα Λουτρά Αιδηψού. Για κάποιο λόγο που δεν γνωρίζουμε, η μεταφόρτωσή του έγινε εις διπλούν. Η πραγματική του διάρκεια είναι 21 λεπτά.

Μερικές ακόμα φωτογραφίες και αναφορές στον χιονιά, εδώ και εδώ.

Και δύο σχετικές επιστημονικές δημοσιεύσεις:

(1) An extreme cold surge over the Greek peninsula, By K. LAGOUVARDOS, V. KOTRONI and G. KALLOS

(2) March 1987 Cyclone (Blizzard) over the Eastern Mediterranean and Balkan Region Associated with Blocking, By METE TAYANC, MEHMET KARACA AND H. NUZHET DALFES

 

Στην πρώτη δημοσίευση δίνεται έμφαση σε ατμοσφαιρικές διαδικασίες μέσης κλίμακας στο βόρειο Αιγαίο, κατά την αρχική φάση της ψυχρής εισβολής. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ένα εξαιρετικό case-study, με την υπογραφή έγκριτων Ελλήνων ερευνητών. Όσοι είναι αρκετά εξοικειωμένοι με τη μετεωρολογική σκέψη, αξίζει τον κόπο να το μελετήσουν. Τρία χαρακτηριστικά της ψυχρής εισβολής επισημαίνονται και αναλύονται:

1.   Φραγή ψυχρού αέρα (Cold-Air Damming, CAD) ανατολικά της προσήνεμης στο βορειοανατολικό ρεύμα κορυφογραμμής Ολύμπου-Όσσας-Πηλίου. Το φαινόμενο CAD παρατηρείται όταν ψυχρές εισβολές κινούνται έχοντας την ορογραφία στα δεξιά τους και μέρος της ροής χαμηλού ύψους μπλοκάρεται στα προσήνεμα. Συνέπεια της φραγής είναι ότι η ροή τείνει να γίνει αγεωστροφική, καθώς ο επιφανειακός άνεμος εκτρέπεται από τον ορεινό φραγμό και τέμνει τις ισοβαρείς προς τις χαμηλές πιέσεις. Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται η ψυχρή μεταφορά και η θερμοκρασιακή αναστροφή και συχνά σχηματίζεται ένας χαμηλού ύψους αεροχείμαρρος φραγής (barrier jet), παράλληλος με την οροσειρά. Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει, μεταξύ άλλων, σ΄αυτή την παρουσίαση καθώς και στην "κλασική" δημοσίευση των Bell και Bosart.

2.    Ισχυρή ισαλλοβαρική συνιστώσα του ανέμου λόγω ραγδαίας μεταβολής του πεδίου των πιέσεων πίσω από το ψυχρό μέτωπο. "Οι βόρειοι έως βορειοανατολικοί άνεμοι, που καταγράφτηκαν από το δίκτυο σταθμών επιφανείας στο βόρειο τμήμα της Ελλάδας ήσαν προσανατολισμένοι σχεδόν κάθετα προς τις ισοβαρείς και, ως εκ τούτου, ιδιαίτερα αγεωστροφικοί. Αυτή η απόκλιση από την ανατολική γεωστροφική ροή μπορεί να αποδοθεί στον ισχυρό βορειοδυτικό ισαλλοβαρικό άνεμο πάνω από το βόρειο Αιγαίο... Ο προσανατολισμός των ανέμων κάθετα στις ισοβαρείς δημιούργησε ισχυρή σύγκλιση προς το κέντρο του χαμηλού, ενισχύοντας έτσι τις ανοδικές κινήσεις. Η ύπαρξη υγρών αερίων μαζών μπροστά από το ψυχρό μέτωπο παρείχε την απαραίτητη πηγή υγρασίας για τον υετό, που έφτανε στο έδαφος σχεδόν εξ ολοκλήρου ως χιόνι."

3.    Συμπαγής, ρηχή μετωπική ζώνη με χαρακτηριστικά ρεύματος βαρύτητας ή πυκνότητας (gravity/density current). "Στην περιοχή του βόρειου Αιγαίου, η προώθηση του ψυχρού κύματος παρουσίασε χαρακτηριστικά ρεύματος πυκνότητας (με πολύ έντονες τη θερμοβαθμίδα και την ανεμοβαθμίδα, εμφανείς στα κατώτερα τροποσφαιρικά στρώματα). Η εκτίμηση της υδροστατικής αύξησης της πίεσης και της ταχύτητας της ψυχρής εισβολής με βάση τη θεωρία για τα ρεύματα πυκνότητας ήταν σε καλή συμφωνία με τις παρατηρήσεις." Για τα ιδιότυπα και εφήμερα αυτά "μικρο-μέτωπα" παραπέμπουμε τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη στις σελίδες 10 και 11 σχετικής παρουσίασης και φυσικά στην εν λόγω μελέτη των Lagouvardos et al. 

Στη δεύτερη δημοσίευση, που επικεντρώνεται στη μεγάλης κλίμακας κυκλοφορία, αναλύεται (χωρίς να κατονομάζεται) ένας εμποδισμός τύπου Rex Blocking στη βόρεια Ευρώπη (από το όνομα του Αμερικανού μετεωρολόγου Daniel Rex, που τον μελέτησε το 1950), ο οποίος ευνόησε την ασυνήθιστα παρατεταμένη διάρκεια της κακοκαιρίας. Η διάταξη αυτή μοιάζει αρκετά με το πρότυπο της μεσημβρινής κυκλοφορίας (Omega Block), με την διαφορά ότι "η διάταξη “Rex” μπορεί να ανατροφοδοτεί μία ύφεση μέσης ή μεγάλης έκτασης, σχεδόν στάσιμη πάνω από μια περιοχή" (Θ.Κολυδάς).

Σύμφωνα με τους συγγραφείς, "η Κωνσταντινούπολη πήρε το μεγαλύτερο μερίδιο αυτού του γεγονότος· το ύψος του χιονιού έφτασε στις 7 Μαρτίου σε πολλά σημεία το ένα μέτρο, με αποτέλεσμα η Πόλη να παραλύσει…" Άλλες τουρκικές πηγές τον θεωρούν ως τον δριμύτερο μεταπολεμικό χιονιά για την Κωνσταντινούπολη (ό.π. Ζιακόπουλος), από όπου και το τελευταίο βίντεο της δημοσίευσής μας:

Τέλος, όπως προκύπτει από χρονοσειρές κλιματολογικής απόκλισης της μέσης θερμοκρασίας και του μέσου ζωνικού (δυτικού) ανέμου στην ατμόσφαιρα της αρκτικής ζώνης (αρχείο ΝΟΑΑ), λίγο πριν την ψυχρή εισβολή είχε προηγηθεί ένα ισχυρό επεισόδιο Αιφνίδιας Στρατοσφαιρικής Θέρμανσης (Sudden Stratospheric Warming), το οποίο ενδέχεται να συνέβαλε στη χαλάρωση της δυτικής κυκλοφορίας και στην κάθοδο (και στη συνέχεια στην αποκοπή) του πολικού ψύχους στην περιοχή μας. Ο φυσικός μηχανισμός με τον οποίο μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο περιγράφεται συνοπτικά στις πηγές όπου παραπέμπουν τα δύο τελευταία links της δημοσίευσής μας. 

Συντάκτης:  Lambros Georgiou